Psychologisch veilig of toch niet

In mijn professionele omgeving heb ik altijd gedacht dat ik met iedereen een goede verstandhouding had. Natuurlijk verloopt het contact met de ene persoon soepeler dan met de andere, maar ik heb me nooit afgevraagd of mensen zich bij mij wel écht psychologisch veilig voelden. Mijn deur stond altijd open, niet alleen letterlijk, ook figuurlijk. Als iemand ergens mee zat of iets wilde bespreken, was hij of zij welkom.

Toch kreeg ik af en toe signalen dat iemand ergens mee worstelde, maar ervoor koos om het niet met mij te delen. Als ik daar dan via-via achter kwam, wilde ik graag begrijpen waarom. Vaak kreeg ik te horen dat het ‘niet zo belangrijk’ was of dat het inmiddels al opgelost was. Zulke reacties lieten me met een onbevredigd gevoel achter. Maar dat het misschien aan mij lag — die gedachte kwam simpelweg niet bij me op.

Nu ik erop terugkijk, besef ik dat het bij mij niet altijd veilig was. En dat is een confronterende conclusie. Tegelijkertijd moet je erkennen dat niet alles zichtbaar wordt. Niet ieder ongemak wordt uitgesproken. Daarom is het des te belangrijker om jezelf regelmatig af te vragen: Voelen mensen zich vrij om met mij te praten, zonder angst of terughoudendheid? Is het écht veilig bij mij?

Die vraag geldt niet alleen voor mij, maar voor iedereen die met anderen samenwerkt. Psychologische veiligheid begint bij zelfreflectie — en die is nooit af.

Wat is psychologische onveiligheid ?

Veiligheid krijgt tegenwoordig steeds meer aandacht, en terecht. Vaak gaat het dan over sociale onveiligheid of grensoverschrijdend gedrag, waarbij de focus ligt op zaken als verbaal geweld, intimidatie, openlijke vernedering en pestgedrag. Maar psychologische onveiligheid is van een andere orde.

Psychologische onveiligheid draait om de subtiele dynamiek tussen mensen. Het gaat om situaties waarin iemand zich niet vrij voelt om zich uit te spreken, of zichzelf ervan overtuigt dat het toch geen zin heeft om iets aan te kaarten — uit angst om genegeerd te worden, niet serieus genomen te worden, of zelfs negatief beoordeeld. Ook de gedachte dat er achter hun rug om geroddeld wordt, kan een diep gevoel van onveiligheid veroorzaken.

En dat gevoel beperkt zich niet tot de werkvloer. Psychologische onveiligheid kan net zo goed in de privésfeer ontstaan. Het is een onzichtbare barrière die mensen belemmert in hun openheid, vertrouwen en verbondenheid. Het kan overal voordoen waar mensen met elkaar omgaan.

 

Wanneer is het psychologische veilig ?

Een klimaat van psychologische veiligheid ontstaat pas wanneer mensen zich vrij voelen om zichzelf te zijn. Om vragen te stellen, risico’s te nemen, fouten toe te geven en nieuwe ideeën te verkennen en dat zonder angst voor negatieve reacties, afwijzing of vernedering. Het gaat om een omgeving waarin openheid wordt aangemoedigd en kwetsbaarheid niet wordt afgestraft.

Dr. Amy Robinson, een pionier op het gebied van psychologische veiligheid, heeft in haar onderzoek naar teamdynamiek en organisatiecultuur uitgebreid aangetoond hoe cruciaal deze veiligheid is voor effectieve samenwerking en sterke prestaties. Psychologische veiligheid vormt namelijk de basis voor open communicatie, gedeeld leren en innovatie. Zonder die veiligheid blijven waardevolle inzichten, ideeën en signalen onder de oppervlakte en dat remt zowel de persoonlijke groei als van het collectief.

 

Hoe ontstaat onveiligheid ?

Psychologische onveiligheid ontstaat vaak door de uiteenlopende persoonlijkheden van mensen. Omdat ieder individu anders is, verschilt ook de manier waarop we situaties ervaren. Wat voor de één als onschuldig of normaal wordt gezien, kan voor een ander juist als bedreigend of onveilig aanvoelen. Juist die verschillen maken het belangrijk om oog te hebben voor elkaars perspectief. Inzicht in elkaars behoeften, grenzen en communicatiestijlen is dan ook essentieel om een omgeving te creëren waarin iedereen zich veilig voelt.

 

Inzicht in de verschillen in mensen

Het Process Communication Model® (PCM) wordt wereldwijd gezien als een toonaangevend instrument voor gedragsobservatie en communicatie. Het is een krachtig hulpmiddel dat niet alleen inzicht biedt in menselijke interactie, maar ook praktische handvatten aanreikt om ermee om te gaan met als doel het verkleinen van de kans op psychologische onveiligheid.

PCM is gebaseerd op taalgedrag en onderscheidt zes unieke perceptuele referentiekaders, oftewel zes voorkeuren in waarnemen en communiceren. Deze kaders komen tot uiting in hoe iemand denkt, spreekt en reageert — kortom, in de manier waarop iemand het liefst contact maakt met anderen.

Het herkennen van deze verschillende communicatiestijlen en het actief waarderen van diversiteit zijn cruciale bouwstenen voor het creëren van psychologische veiligheid. Wanneer die herkenning ontbreekt, is de kans groot dat we — vaak onbedoeld — een signaal afgeven dat iemands manier van denken en communiceren niet op waarde wordt geschat. Dat maakt het spannend, misschien wel eng om jezelf echt te laten zien.

Dergelijke spanningen leiden onvermijdelijk tot stress, en versterken daarmee het gevoel van onveiligheid. Juist daarom is het van belang om bewust te zijn van deze verschillen en er actief mee om te gaan, zodat iedereen zich gezien, gehoord en gewaardeerd voelt.

 

Zes perceptuele kaders

Neem kennis van de zes perceptuele kaders en hoe je vandaar kan werken aan een psychologische veilige omgeving voor iedereen. 

1. Gevoelens

Ongeveer 30% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst via hun emoties. Ze voelen met hun hart en buik en reageren vanuit hun gevoel op de wereld om hen heen. Ook kunnen ze inconsistentie of een (potentieel) probleem ervaren door er een gevoel bij te hebben dat ze niet logisch kunnen verklaren. Dit omdat hun gevoel aangeeft dat er iets niet klopt.

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Nodig hen uit hun gevoelens te delen zonder dat te hoeven verdedigen, uit te leggen of te rechtvaardigen. Waardeer hen voor wie ze zijn, met hun gevoelens en emoties.

2. Gedachten

Ongeveer 25% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst via hun gedachten. Ze nemen informatie op en verwerken dat op een logische manier op zoek naar patronen en verbanden. Ook zoeken ze het liefst naar rationele verklaringen en maken ze zich zorgen als dingen niet logisch kloppen of als ze een negatieve uitkomst kunnen voorspellen.

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Luister naar hun analyse en word nieuwsgierig naar de gedachte erachter. Waardeer hen voor hun inzet en logische wijze van denken.

3. Reacties

Ongeveer 20% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst op intuïtieve wijze. Ze reageren als een reflex op wat er op hen afkomt. Ook weten ze instinctief wat ze wel of niet leuk vinden en dragen hun hart op de tong. Als iets niet klopt laat hun gezicht en lichaam dat zien voordat ze er over nagedacht hebben. Ze zijn het gewoon om op een spontane wijze te reageren, ook als iets niet bevalt.

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Beoordeel hen niet op hun uitingen en trek daar ook geen overhaaste conclusies uit. Waardeer hen voor hun spontane openhartigheid.

4. Meningen

Ongeveer 10% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst op basis van hun mening, door er iets van te vinden. Ze evalueren wat er op hen afkomt en hoe dat zich verhoudt tot hun waarden. Ze kunnen zich dan ook echt zorgen maken als in hun ogen dingen afwijken van normen. Verder zijn ze niet bang om hun opvatting of mening te delen en zijn ze hyperalert voor inconsistentie. 

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Luister naar hun mening, ook als je het er niet mee eens bent. Waardeer hen voor hun toewijding en betrokkenheid.

5. Reflecties

Ongeveer 10% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst vanuit reflecties. Ze absorberen datgene wat ze zien en denken verbeeldend na over mogelijkheden, waardoor dingen in hun hoofd ronddolen. Ze hebben tijd nodig om het op zich te laten inwerken waardoor ze doorgaans niet tot directe (re)acties komen.

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Zet hen niet onder druk om te reageren of feedback te geven. Geef hen tijd en ruimte en waardeer hen voor hun verbeeldingskracht en out-of-the-box denken.

6. Acties

Ongeveer 5% van de bevolking ervaart de wereld het sterkst vanuit actie, gebeurt er wel iets. Ze zetten graag gedachten en mensen in beweging. Ze hebben een hekel aan stilstand en zien besluiteloosheid als een risico. Ook denken ze meestal niet twee keer na om zich uit te spreken of actie te ondernemen. En als dan blijkt dat het toch anders had gemoeten, dan passen ze hun actie aan.

Hoe voor hen psychologisch veiligheid te creëren? Nodig hen uit om uiteen te zetten wat zij zien als direct te ondernemen actiestappen. Maak gebruik van hun gevoel van urgentie en waardeer hun initiatieven.

 

Percepties en onbewuste vooroordelen

Als het gaat om psychologische veiligheid, kan het toepassen van de Gulden Regel verrassend genoeg risico’s met zich meebrengen. ‘Behandel anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’ klinkt nobel, maar als je daarmee een veilige omgeving creëert op basis van jouw eigen voorkeuren en perspectief, loop je het risico dat anderen met een andere perceptuele voorkeur zich juist onbedoeld onveilig bij jou voelen.

Om écht een veilige omgeving te creëren, is de zogeheten Platinum Regel veel effectiever: ‘Behandel de ander zoals híj of zíj behandeld wil worden.’ Dat vraagt om bewustzijn, nieuwsgierigheid en aanpassingsvermogen.

In de inleiding van deze blog deelde ik een persoonlijke ervaring waarin ik onbewust geen oog had voor de onveiligheid die een ander ervoer. Wat het extra pijnlijk maakt, is dat je in zulke situaties ook nog eens onbewuste oordelen kunt vormen over die persoon, simpelweg omdat hun reactie niet past binnen jouw eigen referentiekader.

Mijn sterkste percepties zijn die van gedachten en acties. Met mensen die dezelfde voorkeuren hebben, verloopt communicatie vaak moeiteloos. Je begrijpt elkaar vanzelf, en de kans op misverstanden of onveiligheid is klein. Maar bij mensen met andere voorkeursperceptie(s) kan het zomaar gebeuren dat je, zonder je ervan bewust te zijn, een gevoel van onveiligheid oproept.

Daarom nodig ik je uit om stil te staan bij de volgende vragen:

  • Welke voorkeursperceptie overheerst in jouw team? En wat betekent dat voor collega’s met andere voorkeuren én voor jou als leidinggevende?
  • Welke perceptuele stijlen vind jij lastig te begrijpen of te waarderen? Welke (onbewuste) aannames of oordelen zou je daarover kunnen hebben? En wat kun je doen om die te doorbreken?
  • Hoe wordt er binnen jouw team omgegaan met fouten? Is er ruimte om fouten te bespreken vanuit alle zes perceptuele kaders?
  • Wat zou er veranderen als je uitdagingen zou benaderen vanuit verschillende perspectieven?

 

De best functionerende teams begrijpen dat psychologische veiligheid draait om écht contact maken. Om elkaar willen begrijpen, en de bereidheid om je communicatie af te stemmen op de ander. Alleen dan nodig je mensen uit om zichzelf te zijn en zich veilig te voelen, waar ze ook zijn.

 

Voorkom psychologische onveiligheid

De vraag die je jezelf eigenlijk voortdurend zou moeten stellen is: "Wat kan ik doen om te voorkomen dat er in mijn omgeving psychologische onveiligheid ontstaat?" Het antwoord begint bij zelfbewustzijn — het besef van je eigen gedrag en de impact daarvan op anderen.

Het Process Communication Model® (PCM) is daarbij een waardevol hulpmiddel. Het biedt niet alleen inzicht in je eigen communicatiestijl, voorkeuren en valkuilen, maar laat ook zien hoe die zich verhouden tot anderen. PCM helpt je om effectiever verbinding te maken, spanningen te herkennen én de kans op stress en misverstanden te verkleinen.

Wil je ontdekken hoe PCM werkt en wat het jou kan opleveren — zowel in je werk als privé? Neem dan gerust contact op of meld je aan voor een training. Ervaar zelf de kracht van PCM.

Wil je meer weten of een afspraak maken?

0646852400